کلاه شرعی

«کلاه شرعی ساختن یا سرش گذاشتن^[۱]» اصطلاحی است در زبان فارسی که در اشاره به حیله در احکام^[۲] و امری حرام را با حیله تحت موضوعی در آوردن که شرعاً جایز باشد، به‌کار می‌رود.^[۳] و یا هر نیرنگی که انسان به تبعیت از هوای نفس بر سر اخلاق و وجدان می‌گذارد.^[۴]

دهخدا کلاه شرعی را «حیله در احکام، چنانکه ربا را بنام مال الاجاره حلال شمردن. حیله شرعی برای ابطال حقی یا احقاق باطلی» و «نامشروعی را به حیل صورت شرعی دادن» تعریف کرده‌است.^[۵].

در ترکیب اصطلاح «کلاه شرعی»به عنوان پوشانندهٔ سِر، از واژه کُلاه که نوعی سَرپوش است عاریه گرفته شده کهدر مَجاز به معنای «وسیله‌ای برای سرپوش گذاشتن بر روی هرگونه منهیات و محرمات» و بنابراین «مکر، تزویر و حیله» به کار رفته‌است. منظور از شرع نیز دستورات دین و آنچه مشروع و حلال است می‌باشد. بنابراین کلاه شرعی در واقع سرپوش ِ حیله و مکر است که «در لباس شرع بر سر دین و اخلاق و وجدان و انصاف و شرایع الهی گذاشته می‌شود.»^[۴]

شرعی بودن

کلاه شرعی گاهی از نظر اسلام جایز است یا حرام. گاهی راهی که ارائه می‌شود کار حرام را شرعا جایز می‌کند و گاهی حرام می‌ماند و تنها راه و عنوان عوض می‌شود.

در موردهایی که کلاه شرعی کار حرام را جایز می‌کند -مانند برخی احکام کنونی بانکداری اسلامی در اصطلاح فقهی باید تعبدی پذیرفت، یعنی شاید دلیلی عقلی نیابیم، ولی چون شرع به ما دستور داده‌است و شرع خودش از راه عقل اثبات شده‌است، باید پیروی کنیم (استدلال دو مرحله‌ای).

کسانی که از کلاه شرعی استفاده می‌کنند اگر می‌خواهند پایبند به شرع باشند باید در هر مورد خوب دقت کنند یا از مرجع تقلیدشان استفتا کنند، زیرا این موردها تعبدی است و تشخیص معمولاً با فقیه متخصص است.

مثال‌ها

• رهن خانه توام بااجاره^[۶]

• ربا را به نام «مال الاجاره» یابیع حلال شمردن^[۲]
• ربا را بعنوان نسیه فروشی حلال می‌نمایند بدین منظور مالی مثل گندم یا ماشین را بین ربا دهنده و گیرنده گذاشته واین مال به صورت نقد فروخته و نسیه خریده می‌شود و شرط جابجائی مال را هم می‌گذارند.
• کلاه شرعی نظام بانکی با گذاشتن لغت کارمزد برسودپول^[۷][۸]
• قرعه کشی بانک ها مصداق قمار است.
• رشوه را به نام هدیه گرفتن^[۹]
• عملیات لیزینگ ^[۱۰].
• بلیت(بخت آزمایی) ارمغان بهزیستی یا هدیه ارمغان سبز مصداق قمار است.^[۱۱].
• برگه پیش بینی فوتبال به نام تست هوش کانون فرهنگی ورزشی درشمال کشور با مرکزیت گنبدکاووس و در ترکمن صحرا شیوع قابل توجهی دارد^[۱۲][۱۳]
• در جامعه و فرهنگ ایران، بسیاریصیغه را کلاه شرعی برای روسپی‌گری می‌دانند. روسپی‌گری در ایران جُرم بوده و مجازات شلاق دارد اما خواندن یک متن صیغه از جانب عاقد، آن را شرعی می‌کند.^[۱۴][۱۵] البته برخی نیز مخالف این نظرند و معتقدند تفاوت متعه با روسپی گری آن است که اولا زن متعه نمی‌تواند همزمان همسر دو مرد باشد و ثانیاً اگر در ازدواج موقت مرد و زن با هم نزدیکی کنند و سپس زن از مرد جدا شود آنگاه برای آنکه بتواند با مرد دیگری ازدواج کند باید به اندازه سه بار عادت ماهیانه و یا حدودا 2 ماه صبر کند.
• خانه‌های عفاف ^[۱۶].
• تقیه و پنهانکاری مذهبی:برخلاف شیعه بعضی از مذاهب دینی، تقیه را نوعی کلاه شرعی می‌دانند.^[۱۷].
• ترمیم بکارت.^[۱۸].

حکایت و امثال

در حکایتی آمده‌است «گویند شغالی خروس شیخی را خفه کرده می‌برد و شیخ در پی او می‌شتافت. رفیق‌اش گفت بیهوده چه می‌دوی، خروس اینک میته و خوردن آن نارواست. شیخ گفت تو ندانی، من خود شغال را نیز حلال کرده بخورم! شغال از پیش و شیخ به دنبال از آبادی دور شدند. نیمه‌شب شغال از رفتار بازماند، شیخ او را با خروس بگرفت. البته گرسنگی بر او غالب و قریه دور و «حفظ نفس» واجب می‌نمود. آتشی برافروخت و خروس را از راه «اکل میته» خورده و به جای بخفت! فردا نیز درآن مکان توقف کرده روز را به گرسنگی به سر برد، و ضرورت «اباحهٔ محظور» کرده شغال را نیز از طریق «حلّیت اکل محرم» کباب کرده به خروس ملحق ساخت.»^[۱۹]

• از ابوالفضل بیهقی نقل شده‌است «نان همسایگان دزدیدن و به همسایگان دیگر دادن»
• صید ماهی در داستان بنی‌اسرائیل و حضرت موسی^[۲۰].

منابع